Венко Андоновски

“Вештица” од Венко Андоновски – книжевност која освојува региони

Кога љубовта блеснува во својата најчиста форма, нема препреки кои можат да и застанат на патот чија крајна цел е исполнување на амбициите. Желба, родена од сосема случајно преслушување на македонска песна, жестоко се спротивставува на сите бариери, гранични и јазични, до нивно покорување под налетот на ентузијазмот, упорноста, истрајноста, страста и посветеноста.

Мери Аврамовиќ, професор по српски јазик и книжевност, е наш денешен соговорник. Со академско достигнување магистер се стекнала преку одбрана на магистерска тема “Вештица” од Венко Андоновски. Интересен и инспиративен вљубеник во македонскиот јазик и македонската книжевност, Мери едноставно плени со страста и занесот со кои зборува за Македонија.

Елементал: Која е Мери Аврамовиќ?

Мери: Пред да се претставам, би сакала да го поздравам Елементал и да изразам длабока благодарност што искажавте интерес за мојата работа. Имам голема почит за вашата работа, која опфаќа широко културно поле.

Мери Аврамовиќ (1988) по професија е магистер по хуманистички науки, вработена како наставник по српски јазик и литература во мало рурално училиште во Република Српска (БиХ). Покрај мојата професија, јас сум голем вљубеник и неизлечив романтичар кога станува збор за Македонија, македонскиот јазик и литература, мелодична македонска музика и македонската култура воопшто.

Кога станува збор за Македонија, јас сум голем ентузијаст. Се заљубив во Македонија преку музика на 16 години, и таа љубов трае половина од мојот живот. Иако никогаш не сум бил во Македонија, нити имам некој таму, неформално се чувствувам и често се декларирам како „Македонка во душа“.

Елементал: Што знаете за Македонија?

Мери: Оваа прекрасна земја преплавена со сонце е мојата голема и неисполнета љубов. Покрај богатиот културно-историски аспект, убавата традиција и бескрајната географска убавина, особено би сакала да ја истакнам македонската музика. Кога првпат слушнав македонска песна на ТВ во 2003 или 2004 година, кога немаше интернет и компјутер, бев свесна дека тоа е „љубов на прв слух“, иако не можев ни да претпоставам дека таа љубов ќе ме одведе вака далеку. За мене Македонија е земја на сонце, земја на љубов, песна и прекрасни луѓе.

Елементал: Кои се мотивите поради кои се зафативте со македонскиот роман?

Мери: Мотивите на мојот ангажман околу македонскиот роман лежат во мојата младешка неисполнета желба да го изучувам македонскиот јазик и желбата да се занимавам со научна работа, што, претпоставувам, ќе ги забележите преку понатамошниот тек на ова интервју.

Елементал: Кое е Ваше прво прочитано дело од македонски автор?

Мери: Општо земено, првото дело што го прочитав од македонски автор беше „Везилка“ од Блаже Конески, уште во средношколските денови. Првото прочитано дело на Венко Андоновски е „Вештица“, во 2013 година. Покрај „Вештица“, ги читав и „Папокот на светот“ и „Азбука за непослушните“. Морам да нагласам дека е многу тешко да се добие роман од Венко Андоновски, но и дела на други македонски писатели, во БиХ.

Елементал: Што ве привлече да ја изберете „Вештица“ да биде ваш романескен сателит според кој ќе го скроите магистерскиот труд? Кои критериуми ја издвоија книгата од останатата книжевност?

Мери: Моето внимание првично го привлекоа македонските цитати од овој роман, на кои налетав на Интернет. За секој што има малку повеќе искуство во читање и го има прочитано овој врвен роман, доволно е да каже само „Вештица“.

Романот е исклучително комплексен, чија композиција на прв поглед изгледа целосно разбиена. Ако на тоа го додадеме (совршено изгубениот) хронотоп и полемика со многу писатели, филозофи и други историски личности, и самата интертекстуалност, со грст мотиви, чиста љубов, интриги и историски факти, „Вештица“ несомнено се истакнува како најголемиот и најсјајниот бисер кој долго време бил скриен некаде во најмрачните и неоткриени длабочини, а потоа одеднаш дојде во наши раце.

Елементал: На Вашиот факултет нема оддел за македонска книжевност, што во случајов значи дека романот “Вештица” го третирале како светска книжевност. Љубопитна сум за реакцијата на професорите кои требаше да ја одобрат, односно ја одобриле Вашата тема за одбрана на магистерски труд. Дали творештвото на нашиот ценет професор Венко Андоновски е толку актуелно и истражено во Вашата земја, па лесно беше да Ви се одобри одбраната, или вашето самоиницијативно и темелно истражување на оваа тема и кај нив предизвика љубопитност и интерес за потемелна и поопсежна студија?

Мери: За жал, нема оддел за македонски јазик и литература никаде во БиХ или во Србија. На Филолошкиот факултет, Универзитетот во Бања Лука, почитуваниот проф. Д -р Саша Шмуља ми предаваше Компаративно проучување на јужнословенските книжевности во првиот циклус на студии, а во вториот циклус на студии тој требаше да биде мојот ментор, така што „Вештица“ првично требаше да се „третира“ од аголот на интертекстуалноста. Поради промена на околностите, проф. д -р Саша Шмуља ме упати кај голем професионалец, почитуваната проф. Д -р Сања Мацура, која им пристапува на научните дела од аголот на книжевната теорија.

Одобрување за истражување на работата на почитуваниот проф. д -р Венко Андоновски го добив без проблеми, под услов да се занимавам со поетиката на самиот роман. На самото одобрување најмногу влијаеше мојата упорност, која изби од огромна желба и љубов академски да се остварам во областа на македонската литература кога ми се укажа можноста.

Мојот магистерски труд е првото академско дело за Венко Андоновски во БиХ и во Србија. На самата одбрана, почитуваната проф. Д -р Сања Мачура, заедно со другите членови на комисијата, заклучија дека откриле „еден голем писател“ и ме поддржа да продолжам да го проучувам делото на Венко Андоновски. Би сакал да се заблагодарам на проф. Д -р Сања Мацура за довербата и трпението, разбирањето и несебичната поддршка што ми ја пружи за време на ова „патување“.

Елементал: „Вештица“ имплементира повеќе начела во еден книжевен скелет, поткрепен од стилски изградено евидентно дело: црковните обреди и доктрини, догмата, стравот и женското угнетување, кое се чини сѐ уште, пет векови по случувањата во романот, не престанало да ги прогонува жените. Но дали ваквиот превој и силна нарација се единствените нагласени точки кои го заробуваат читателот?

Мери: Неискусен читател може да ја сфати „Вештица“ како роман за прогонството на жените, што е навистина силен наратив. Сепак, нескромно кажано, читателот треба да има големо искуство во читање за да ја разбере „Вештица“.

Читајќи ја „Вештица“, можеме да забележиме се она што нараторот ни кажува уште на почетокот, каде што ни најавува дека постојано ќе нè вознемирува со намера да го забележиме како човек од крв и месо, како човек кој има душа, бидејќи за да разбереме сe што ни е кажано, треба да ја „прочитаме душата на оној што го пишува романот“. Многу работи во „Вештица“ го окупираат читателот, па дури и фактот дека читателот е ставен во улога на имплицитен читател кој е подложен на илузија дека може да учествува во создавањето на овој роман „во сурова состојба”, а не е свесен дека учеството не е лесно, како што изгледа на прв поглед.

Елементал: Според кои параметри треба да се раководи еден книжевник за да ја определи вредноста на делото, имајќи предвид дека секоја книга е засебно ремек-дело, естетика, уметнички изблик?

Мери: Кога станува збор за Венко Андоновски како писател, навистина мислам дека читателот мора да биде неискусен за да не му се допадне делото, и тоа само на субјективно ниво. Видете, на пример, во „Вештица“, каде што во дискурзивниот тек, предвидена е перцепцијата на романот како од стручната критика, така и од публиката. Кога писателот е свесен дека „се е веќе кажано“, но и кога е свесен за својот талент, испреплетен со богато искуство, не можете да не се добие ремек-дело во вистинска смисла на зборот. Во оваа свесност на писателот, меѓу другото, може да се отсликаат параметрите за одредување на вредноста на книжевното дело.

Елементал: Постојат ли „лоши книги“ и поради што би ги класифицирале како такви?

Мери: Со оглед на тоа што денес секој што има малку повеќе пари може да објавува книги, постои голема можност да постојат „лоши книги“. Сепак, убавината е секогаш во очите на посматрачот. Она што мене ми е убаво не мора дека е убаво и за некој друг, и обратно. Ако вие, како вешт ткајач, вплете квалитет во убавината и сето тоа го обликувате со вашиот писателски калап, тогаш не можете да погрешите. Сепак, најлесно е да се критикува писателот, што, меѓу другото, ни беше посочено во „Вештица“. Додека не се обидам себеси како сериозен писател, не би правела класификација „лоши книги“.

Елементал: Колку балканската книжевност е преведена и застапена под етикетата „светска литература“? Дали лесно се наоѓа роман на еден македонски или босански автор во, да карикираме, Њујоркшка книжарница?

Мери: Тешко е да се каже до кој степен. На пример, можете да најдете кој било роман од Пауло Коељо (еден од моите омилени писатели) во речиси секоја земја на речиси секој јазик. Од друга страна, кога ја барав „Вештица“ на Венко Андоновски во 2013 година, не можев да ја најдам ни во Белград. Во Бања Лука, во позната книжарница, на мое лично барање добив приватен телефонски број на издавачот, па на тој начин ја најдов книгата. Тешко е да се најде македонска литература во БиХ, што е многу тажно со оглед на тоа што до неодамна бевме една земја. Ако го земете предвид фактот дека Венко Андоновски е успешен писател преведен на многу јазици, тогаш некако сте уште потажни што таквата литература не е многу лесно достапна за пошироката читателска публика.

Елементал: Зошто „Вештица“ е вонсериска книга, која несомнено, но скромно би ја епитетирале како „роман кој останува во наследство на идните генерации“?

Мери: Најтешко е да се одговори на ова прашање. Толку многу останува недокажано во мојот магистерски труд. Одредени делови од работата беа коригирани, бидејќи сепак морав да ја скријам еуфоријата што конечно ја добив долгоочекуваната можност и акцентот го ставив на сериозна академска работа. Знаете и сами, најтешко е да ги разделите субјективноста и објективноста, особено кога сакате нешто со целото свое битие и свесни сте дека она што го сакате е со исклучителен квалитет.

Мене, за да го разберам романот, многу ми помогна тоа што успеав да стапам во контакт со почитуваниот Венко Андоновски. Замислете го моето изненадување кога го добив неговиот одговор! Некој кој котира високо во академските кругови и кој е со многу обврски, наоѓа време за неколку мејлови и ми одговара на наједноставен начин, како да сме стари познаници. Тоа ви кажува многу за Венко Андоновски, кој го напиша ова извонредно наследство.

„Вештица“ е роман што се чита со душа. Преку ова интервју, открив многу за „Вештица“. Ако некој не го прочитал, не е доцна за прво читање. Иако, не е доцна за ни за петто, седмо, десетто читање на овој роман, на кое секогаш ќе се враќате, гарантирам. „Вештица“ е исклучително страстен и огнен роман, а „огнот е љубов … колку повеќе ја даваш, толку повеќе ја имаш“.

“Генетика на Глембаеви” на Пројковски со десетминутни овации во Бања Лука

Десетминутни овации по премиерата на текстот „Генетиката на Глембаеви“ од Венко Андоновски а во режија на Дејан Пројковски и бројни медиумски одгласи е исходот од отворањето на Театарфестот „Петар Кочиќ“, со претставата која пред десетина години беше голем хит на „Драмскиот театар“ од Скопје, под тогашен наслов „Генетика на кучињата“.
„Независне новине“ пишуваат во суперлативи за „македонскиот писателско-режисерски двоец“. Во пообемната театарска критика, во која се истакнуваат актерските остварувања на ансамблот на Народното позориште на Република Српска, со кој Пројковски ја постави неодамна „Дервишот и смртта“ и победи на Фестивалот на војводинските театри, меѓу другото се вели: „Треба да се истакне дека оваа претстава константно ви го држи вниманието. Мудро напишаниот текст и актерското мајсторство веќе го споменавме. Тука е и музиката на сјајниот Горан Трајковски. Сценографијата на Валентин Светозарев, на пример, е во согласност со карактерите на ликовите.. Иако оваа претстава ги раскринкува сите слоеви на едно корумпирано општество, некои од ликовите сепак бараат спас во духовното. Со одличните режисерски решенија тоа ‘духовно’ во публиката се претвора во катарзично“.

Овој успех на Пројковски доаѓа по серија негови успеси надвор: најдобра претстава на Сплитско лето, претстава на годината во Хрватска, AFIFE- театарски оскар за претстава на годината во Турција, награда за најдобра претстава од критиката во Турција, најдобра претстава во Црна Гора на Биеналето на Црногорскиот театар, награда за најдобра претстава и најдобра режија на фестивалот на професионални театри во Војводина…
Венко Андоновски, како што е познато, е потврден и наградуван писател во регионот, како и во Русија и Франција, надвор од Балканот.

Роман од Венко Андоновски во Загреб, претстава во Бања Лука

Неодамна, во издание на ТИМ-прес од Загреб, се појави романот „Азбука за непослушните“ од Венко Андоновски, во превод на македонистот Борислав Павловски. Ова е трет роман на Андоновски во Хрватска, по „Вештица“ и „Папокот на светот“, кои го свртеа вниманието на читателите и критиката. Андоновски е и познат македонски кроатист кој често пишува критички осврти и поговори за хрватските писатели. Затоа, „Вечерњи лист“ објави големо интервју со Андоновски, не само за романот, туку и за политичката ситуација на Балканот.

Во исто време, во Српското народно позориште во Бања Лука, Дејан Пројковски ја поставува претставата „Генетика на Глембаеви“, работена според текстот на Андоновски, а играна кај нас под наслов „Генетика на кучињата“.

Со дозвола на Професорот, интервјуто ви го пренесуваме во целост.

Интервју со Венко Андоновски – “Јазикот ни е во изумирање, како и македонскиот рис”

На денот на сесловенските просветители „Св. Кирил и Методиј“, симболично и на наше големо задоволство, разговараме со професор Венко Андоновски – редок светилник кој, ширејќи го словото преку својата авангардна мисла, распостила разум и повик за будење на свесноста за спасот на јазикот.

А што може да е поголем спас од дело на мајчин јазик?!

Професорот и писателот, испреплетени во драгоцена удобност, преку вешт наративен аспект и богат речник, слдејќи ја линијата на архаизмите и неологизмите, врежува мастилен отпечаток на носталгија по загубеното и сатисфакција за откриеното.

Револуционерната мисла во неговите романи се цитира и рецитира, како мудросна синтагма или ексклузивно наравоучение, отворајќи за нас цела уметничка дисциплина во подреденоста на зборовите и нивната намена за идеална синхронизација преку малкуто да сотворат многу.

И само човек роден во јазикот умее од романот да направи живот, вселена, време и простор, потполно оправдувајќи го непристрасното читателско толкување дека: Што може еден писател не може ни Халеевата комета.

Помеѓу творците на естетскиот збор кружи мит дека писателите се честопати принудени да го исклучат од напојување човекот во себе за доброто на своето дело. Се случува предолго да живеат во лушпата, во коконата на светот чиишто параметри ги моделираат, па затоа вообичаеното живеење доживува транзиторен аутистичен призвук. Дали Венко бил принуден да ескивира за доброто на писателот Андоновски?

Не, никогаш. За мене животот отсекогаш бил на прво место: имам шест деца. Колку сум бил успешен во животот, каков човек сум бил – тоа е друго прашање. Колумни пишувам повеќе од 30 години непрекинато, а колумната е секогаш ангажирана и сврзана пак со животот, дури и кога ја пишувате како поука во стилот на Кирил Пејчиновиќ. Им припаѓам на оние писатели кои веруваат дека и книжевноста има смисла само ако каже нешто важно за животот и сегашноста, дури и кога навидум говори на „историска тема“, па се враќа во минатото. Така, за мене постојат три типа романсиери: оние кои коренот на својот роман го бараат во друг роман, оние кои коренот на својот роман го бараат во животот и трети, кои коренот (што значи и тајната) на животот ги бараат во својот роман, сфатен не само како книжевен жанр, туку и како живот во настанување. Првите ги викаме постмодернисти (фамозната интертекстуалност и пишувањето „нови текстови“ според „стари“), а во последно време таква станува и лесната, бестселер книжевност во светот: општи места познати од мелодрами, цитирани клиширани заплети и ликови, познати нешта за најширок круг публика за да се придобијат читетали и да се спечалат пари од милионски тиражи. За таа „фаст фуд“ или „Мекдоналдс“ книжевност пишував во својата последна книга културолошки и книжевни есеи, Достоевски и Мекдоналдс. Тоа е бескрвна книжевност, а ликовите се вистински „суштества од хартија“, иако се секогаш препознатливи од секојдневниот живот, зашто и животот стана бескрвен, „цитатен“, па за него е доволен само реализам „од хартија“. Вторите, оние кои од животот прават романи, веќе ѝ припаѓаат на вистинската книжевност: нивните романи имаат гносеолошка доминанта, сакаат да кажат каков е светот, му пристапуваат на животот како придавки кон именка. Има тука крупни автори, пред сè со реалистички и модернистички импулс. Третите, оние кон кои јас сè уште се стремам како кон недостижен идеал, се оние кои од романот прават живот, вселена, време и простор: тие и го живеат она што го пишуваат. Изгледаат малку чудно, зашто за нив и стварноста е белетризирана и полна естетски знаци. Мислам дека ненадминат тука е големиот Достоевски. Тука се и помодерните Ками, Фуентес, Борхес, Еко, иако последниве двајца се оптоварени и од „интертекстот“, ама, кај нив тој интертекст пулсира живо … Тоа е книжевност која ве охрабрува да ѝ пристапите на реалноста како белетристички знак и да ја добелетризирате. Понекогаш мислам дека само таква книжевност може да го спаси светот. Тоа е книжевност која не бега од себе, која и кога раскажува туѓи приказни останува длабоко автобиографска. Се трудам и моите романи и дела да останат со тој мој, личен, персоналистички, Берѓаевски печат. И кога пишувам за Григор Прличев јас се впишувам себеси во тој лик. Затоа за мене животот е предтекст, праматерија на книжевноста. Не сум можел да го жртвувам ако е таква праматерија за мојата книжевност.

Покрај архитект на апстрактни светови ја имате една од најблагородните професии на светот, засадувате ука и љубов кај идните академци кон институцијата под која векува еден народ, јазикот. Но доаѓа на ред неблагодарното прашање: кој според вас е поудобно друштво, писателот или професорот?

Јас сум во добро друштво и на едниот и на другиот. Едниот пишува и се радува кога создава, другиот се радува читајќи што создале другите, зашто професорот е цел живот читач, односно ученик. Тој, за да им пренесе на учениците знаење, мора да учи повеќе од нив. Професорот е постојан и најдобар ученик, прв меѓу првите ученици. Мене ми одговара таа рамнотежа: писателот дава и се празни, професорот акумулира (за да може да даде). Да се биде професор значи да се акумулира и да се дава од туѓото знаење. Да се биде писател значи да се дава од себе. Иако, на час, се трудам сè почесто да дадам и од своето знаење. Како да се спојуваат писателот и професорот на настава. Не е добро да се спојат при пишување роман. Уметноста не е држење проповеди и предавања, туку поставување прашања и недоумици. Сфаќање на светот како мистерија и загатка, не како научен објект.

Најактуелна тема деновиве, покрај пандемијата во државата, е воведувањето на електронски учебници во образовниот курикулум. Каков е вашиот став, дали сме дораснати на предизвикот, да се носиме стоички со една коренита промена, дали се оправдани бурните реакции на јавноста, особено оние на родителите? Кои би биле евентуалните негативни исходи од ваквиот метод на учење?

Оние кои редовно ме читаат во колумните, го насетуваат мојот став. Јас цврсто верувам дека содржината, а не формата го прави и животот среќен, и уметноста добра. Светогорските отци имаат една изрека, кога некој монах сака да смени манастир и да отиде во „подобар“: Му велат: „Не спасува местото за молитва, туку молитвата самата“. Можете да се молите во црквите или испосничките ќелии каде се молеле најголемите чудотворци, ама тоа не значи дека ќе станете Свети Симеон чудотворец. Можете да направите комплетна дигитализација на сите учебници, но тоа е само форма. Прашањето е повторно прашање за содржината, односно за „молитвата“: какви се тие учебници? Добри ли се? Ако се лоши, вие пакувате токсична содржина во најнов технолошки и еколошки целофан. А јас знам дека поголем дел од учебниците што се во употреба се под секое образовно ниво, под основен научен и педагошки стандард. Никој нормален не се буни против дигитализација: и јас наскоро моите предавања и книги критика ќе ги направам достапни (и бесплатни) во дигитален формат. Мене не ме плаши дигитализацијата, во овој конкретен случај, туку ме плаши паланечката свест за помодното. Ми се чини дека и ова „осовременување“ не се прави за доброто на ученикот, туку за доброто на политичарите-формалисти, кои ќе си ги припишат заслугите од таа „реформа“. Да се правеше за добро на образованието, прво ќе се составеа, во консултација со најшироката наша образовна заедница (а не по диктат „од надвор“) – добри наставни програми (прилагодени кон нашите потреби), па потоа – добри учебници. Дури потоа ќе се размислуваше каква медиумска трансмисија одговара за нашето образовно ниво и за нашите материјални стандарди. Вака, излегува дека победила таа паланечка, малограѓанска свест која бара секогаш да се биде во тренд, да се докаже некому дека сме „ин“. Тоа е само грдото лице на „филозофијата на паланката“, која се базира на хипостазирање и давање тотемска предност на средството, наместо на целта. На пример: ми треба автомобил за да патувам и да стекнувам нови знаења. Автомобилот е само средство за целта – знаењето. И затоа, не мора да биде дигитализиран, доволно е да ме води до целта. Меѓутоа, особина на паланките е дека самото средство станува цел: ми треба автомобил заради автомобилот сам, за покажување. И затоа, најдобро е да биде дигитализиран. Притоа, не треба да кажам дека кога говорам за „паланка“ јас под тоа не подразбирам место, туку состојба на духот. Имате многу паланечка свест и паланечки менталитет и во најмодерните светски, европски и наши градови.

Не е тајна дека човекот од прастари времиња го набљудувал телото телескопски, како своевиден микрокосмос. Папокот во многу култури се смета за зародок, во античката индиска традиција, папокот на Господарот Вишну го поврзуваат со извор на живот и креативност; Ајурведата го третира како битна сакраментална клучка помеѓу шесте чакри; Кинезите го претставуваат како божествена несовршеност или белег од предците; анатомијата фактолошки го синтетизира со ембрионален настанок, тој лаички кажано е аритметика која се наоѓа на средишниот напоредник, на симетралата со гениталиите и носот, кои повторно имаат посебна симболизација во психодијагностиката. Аналогно на овие верувања, што би претставувал папок на светот на Венко Андоновски?

Ја користев таа метафора во романот „Папокот на светот“. Папокот е универзален симбол во многу култури, еден вид општо место во телесната космогонија: тоа е catena mundi, спојницата каде се допираат два света, живите и мртвите, минатото и иднината. Еве ви еден коктел на значењата на овој симбол низ различни мои дела, не само од романот „Папокот на светот“. Папокот за мене е симбол на роденото, кое постоело и како неродено: тоа е местото на кое се одвива неоплатонистичката еманација, точката на која Платоновата идеја се материјализирала. Тоа е точката на која енергијата поминала во материја, Светиот дух во душа и тело. Тоа е точката на која гласот од моите гласни жици станува препознатлива фонема, а кога ќе земам молив во рака, точката на која гласот станува графема, буква. Точка на која мислата станува писмо, уметничката идеја роман, чувството песна, скулптура, симфонија. Тоа е гранична линија меѓу несоздаденото и создаденото, она што квантната физика го вика премин од честичка во енергија и обратно, според принципот на неопределеноста на Вернер Хајзенберг. Нема поважно место од тоа, зашто тоа е средето на сите можни светови. Сè говори за папокот на светот. За сè што постои, можете да се прашате од што е родено и која му е папочната врвца. Кој е папокот на сонот? Фројд тврдеше дека тоа е потсвеста. Кој е папокот на човекот? Љубовта. А на љубовта? Јас лично верувам дека папокот на љубовта е верноста. Многумина мислат дека на љубовта, за да опстане, ѝ е потребна верност, ама изгледа дека верноста ѝ претходи на љубовта, таа е предуслов и за постоење човек … Нема крај оваа бесконечна семиоза, оваа Хермогенова херменевтика на папокот. Во „Папокот на светот“ сите овие значења беа компримирани во едно: ПИСМОТО. Нема поголем изум во историјата на човештвото од писмото. Опседнат сум од писмата, азбуките, од нивната меморија. Меморијата на писмото е поголема од секој микро чип. Точно е дека на чипот можете да ја сместите Вашингтонската библиотека, ама секоја буква е рачно изработен микрочип: таа го помни своето настанување од слика (пиктограм) до денешната конвенционална графичка форма. Таа го помни времето на својот вековен развој. Таа го помни ракописот на секој нејзин претходен пишувач кој влијаел врз нејзиниот сегашен изглед. Чипот не. Тој помни за другите, себеси не се помни.

Вашиот стил е органска симбиоза на архаичност и осовременетост, на една милозвучна езгичност, вискозен е за уво, но е и комплексно четиво, кое со вистинските и исцрпни љубители на пишаниот збор се разградува природно до езотериски прашања. Но повторно се јавува еден феномен на диверзитет, кога делото се случува да биде и селективно разбрано. Колкава е стапката на вашата самокритичност кога ќе наидете на негативни коментари и покрај успехот и извозот на вашата мисла и реч, знаејќи дека најгласните критичари се вообичаено тие кои најмалку знаат?

Јас одамна не пишувам за да се допаднам. Во секоја пригода, на секоја школа за креативно пишување повторувам исто: кој дошол да стане славен со тоа што ќе биде познат писател, или уште полошо, да се збогати, веднаш да си оди, да не го губи времето: има подобри начини за слава и пари, а најефикасни се политиката, спортот и естрадата. Во принцип, постојат само две филозофии во животот на човекот: или ќе им угодувате на други и ќе си ја билдате суетата, или ќе се запознавате себеси. Првото е пишување со допаѓање, второто е пишување за самопознание: па кој ве чита, ве чита. И не би било нормално да им се допаднете на сите. Тогаш значи дека не сте по ништо посебен, дека сте ја жртвувале индивидуалноста, а таа е пресудна за уметноста. А за критичарите кои немаат зад себе дело а судат, што да кажам: тие се како старци седнати на клупа во паркот кои знаат што е љубов, ама никогаш не водат љубов.

За гласноста на незнаењето денес, нема потреба да говорам. Денес важи правилото: колку поглупав, толку погласен и повеќе се цени. Тоа е резултат на „демократизацијата на знаењето“, онака како што се сфаќа денес: како достапност на информации, навистина олеснета преку технолошкиот напредок. Но знаењето не е информација, информацијата е објективна, а знаењето е субјективна хиерархија на објективни информации. Но, незнаењето е толку слепо, што може да си се воодушевува себеси: знаењето е тивко и скромно, не вреска. Знаењето и на најучениот човек е само капка, незнаењето е море. А ако мислите на злонамерните критики (оние од завист, а не од естетски причини), тогаш за нив важи следново: никој не станал поголем со тоа што смалил некого. И никој не станал почист со тоа што извалкал некого.

Поставивте навистина високи стандарди за литературата. Помеѓу помладите генерации постои потсвесен копнеж да го достигнат изразот и нивото на вашето богато творештво. Скромно би било да се каже дека со Вас и благодарение на Вас се догради поимањето, но и еволуира добриот македонски роман. Кога би морале да го дефинирате вашиот стил во само две реченици како би изгледало тоа?

Во лошиот стил многу е малку. Во добриот стил и малку е доволно.

Во „Вештица“ и „Папокот на светот“ е очигледна фасцинацијата кон средновековието, преминот кон модерното, превирањата помеѓу две спротивно наелектризирани епохи кои во Вашите дела со невидена леснотија, мајсторски се преплетуваат. Колку време е потребно да се напише историски издржан роман, со оглед на фактот дека потребно е да се поклопува замислата со ликот и обликот на минатото, да се доведе и сценографијата и дејствието до врвна тактилна релијабилност?

Пишувањето роман кај мене се дели на две фази: истражување со читање и водење белешки за она што се истражува и потоа – само запишување. Значи, романот не се пишува. Тој само се запишува, откако претходно се чита сè што ви треба. А што се чита? Сè и сешто: историски книги, филозофија, астрономија, понекогаш и тривијални написи од популарни списанија. И секако – се чита својата меморија, се чита книгата на детството, пред секој роман, без разлика за што пишувате. Така, ова првото, истражувањето, трае со години. Дури, може во исто време да се занимавате со истражување на проблеми за два-три романи однапред. Ако така работите, тогаш запишувањето трае кратко, и нема ни да забележите дека сте го напишале романот. На пример, за „Папокот на светот“ го проучував средновековието две години, имав веќе и цели белешки со скици за глави, и затоа, самото запишување траеше 12 дена. Се случи во Берово, во мир и тишина. За „Вештица“ истражував една година, потоа една година само скицирав, а запишувањето на романот траеше еден месец, во Струга, на една тераса над прометна улица.

Добивме информација дека наскоро ќе биде публикуван вашиот нов роман „Папокот на светлината“. Дали би нè почестиле со кратката содржина на истиот? Продолжение ли е на „Папокот на светот“?

И е, и не е. Обично не соопштувам содржина на роман пред излегување. Ќе кажам само дека романот има три независни приказни раскажани од три сосема различни наратори, кои на крајот се спојуваат во Една целина, или поточно, во целината на Едното. Трите приказни носат посебни наслови: „Секундата на ѓаволот“, „Графитниот љубовник“ и „Папокот на светлината“. Се случува денес, во распарчениот свет во кој само со нејасна носталгија се сеќаваме на загубената целина. Доволно е толку, другото ќе се чита, ако воопшто се чита.

Неодамна го прославивме 5 мај, Денот на македонската азбука. Но зачестено сведочиме на рапидна јазична депресија од година во година, се чини дека потребно е воскресение на најсветиот грал на нацијата откако странските и политичките, социо-економските пропаганди си го распнале своето: децата го говорат јазикот на социјалните мрежи и медиуми; катедрата по македонски јазик се испразнува; интернационализмите се окупатори на новото време-емотикони, кратенки, своеволно толкување на правописот и правоговорот; на мобилните уреди го немаме полниот фонд заедно со дополнителни симболи (ѝ, è) кои би ни ја олесниле секојдневната комуникација. Писателите и македонистите прават епски обиди за реанимација, го доградуваат, ја чистат патината од неговите плеќи. Дали македонскиот јазик минува низ фаза на лексичка депривација?

Јазикот ни е во изумирање, како и македонскиот рис. Станува ендемски вид во време на пандемија на империјални јазици. Затоа, државата, односно политиката, односно власта е должна да го заштити со специјален закон. Многу пати сум пишувал за тоа, веќе ми е мачно. Ќе кажам само дека две причини влијаат на изумирањето на македонскиот јазик: првата е политичка (и тоа е дел од светската ситуација на „војна меѓу јазиците“, односно прашање на глобализацијата која ги брише малите култури и јазици). Втората е наша, внатрешна, јазична, и е прашање на сите нас кои говориме еден јазик. Човек кој нема свест дека вистински е роден во јазикот, туку тврди дека е роден во акушерска клиника (како што обично мислиме), не знае што да прави со јазикот, како мајмун со смартфон. Писателите имаат таква свест: дека се родени во јазикот, но и дека јазикот се раѓа во нив, во секое нивно дело. Политичарите немаат: за нив јазикот е општествена форма и само „средство за демократска и политички коректна комуникација“, инструмент ослободен од меморија. Добрите лектори се на страната на писателите, а лошите се на страната на политичарите, зашто и тие веруваат дека јазикот е „во речникот“, а не во „жива уста“, односно во говорителот или писателот. Политичките декрети за пурификација на јазикот се дополнителен удар: со закон јазик не се уредува. Со закон може само да се заштити, и тоа не со „лекторски казни“, туку со највисоки државни стипендии за оние што сакаат да студираат македонски јазик, книжевност и култура. Инвестирајте во студентите по јазик и книжевност, инвестирајте во писателите, новинарите и лекторите, инвестирајте во издавачите, па ќе видите како ќе почне јазикот да заживува и да се опоравува. Јазикот е жив организам, а ниеден општествен закон не уредува работа на организам. Во спротивно, ќе носевме и закон против тахикардија и хронична бубрежна инсуфициенција. Така, не може да се донесе и закон против пежоративи или навредливи зборови во еден јазик. Организмот функционира сам по себе, има свои законитости. На пример, вие можете да пропишете со закон „родова сензибилизација на јазикот“, ама прашање е дали тоа ќе успее во пракса, во живиот говор. Ние, писателите сме правеле „родова“, но и секаква друга семантичка „сензибилизција“ и до сега, без закон, зашто суштината на уметноста е „сензибилизацијата“. И никој не ни рекол: хвала и похвала! Сега се нашол некој хомо политикус што преку европска политичка модна писта чул првпат за „сензибилизција“, па решил да го „реформира“ и „заостанатиот“ наш јазик и писателите. Па ни држи лекции за нешто што ние одамна го знаеме и правиме. Во „Вештица“, на пример, женскиот лик е титулиран насекаде низ текстот како „умница“ (архаизам, кој многу ретко кој го користи денес) и е остро спротивставен лик на машкиот свет на инквизицијата. Па и за самиот наслов имав полемики со лектори, кои ми тврдеа дека „вештица“ е србизам (иако стои во Речникот на Конески), и дека кај нас се вели „вештерка“. Вреди ли да им расправаш за нијанси на некоја боја на луѓе слепи, зашто не се родени во јазикот, туку во акушерска клиника и од таму право однесени на прв подој во партија и собрание? Па „вештица“ во тој роман воопшто не е „вештерка“ (магија), туку „вешта жена“, во смисла на уметничка вештина, во смисла на грчкото „техне“ или латинското ars, artis. Понижувачко е колку не знаат за јазикот, а носат пресудни одлуки за него! Ама само така им се чини, зашто јазикот постои само преку живиот говор и писмото, преку говорител и писател, а не преку законодавец и гласач на јазичен закон. А од друга страна, и по 100 колумни во кои им велиш да не го користат (од англиски) буквално преведеното „испорачува резултати“ (наместо „покажува/постигнува резултати“ или „вроди со плод“), тие продолжуваат „да испорачуваат“. Кому испорачуваат? На „газдата“? Испорачувањето некогаш беше поштенска услуга, сега е политика. Поштарите им ги испорачуваа пензиите на сопствениците на пензиите.

Затоа, да сопрам. Ќе кажам за крај само уште дека една од заблудите на демократијата е дека секој човек има право да си избере јазик. Точно, така е. Можат Македонците да пишуваат и на македонски, но и на англиски, француски, германски. Но и јазикот има право да избере свој говорник, низ кој ќе се укаже сета негова убавина, со сите бои, како виножито. Парадоксално, во ек на најмасовна комуникација, не секој денес е способен за својот мајчин јазик. Нашиот македонски јазик, за такви луѓе кои самиот ги избра, и низ кои блесна тој јазик, ги имаше Блаже Конески, Петре Андреевски, Анте Поповски … Има и денес такви усти и златоусти. Има и одлични млади писатели и обични говорители кои знаат дека се родени во тој јазик кој е суров зашто бара максимум, но и нежен – зашто дава максимум. Но и тука се јавува помодарство: оние што пелтечат на својот јазик, посегнуваат по странски јазици, чии зборови ги пресадуваат во живото ткиво на македонскиот јазик. Наместо целосно да почнат да се изразуваат на англиски, француски, германски, ако македонскиот им е „сиромашен“. Нека бидат јунаци. Ама не се. Чувствуваат дека и таму важи правилото дека не само поединец бира јазик, туку и јазикот бира поединец за да се изрази. Ретки се такви како Џозеф Конрад, Полјак кој беше избран од англискиот јазик за да го збогати и нијансира. И сите што предаваат дека Конрад е Полјак кој избрал англиски јазик за својата книжевност, не разбираат ништо. Тој секогаш се сметаше за Полјак кој внел нов, мајчин сензибилитет во англискиот јазик.

И за крај, едно блиц, проективно прашање: доколку би се повторил библискиот потоп, но овој пат низ македонскиот речник, вие во улога на старозаветен Ное, кои два збора би ги спасиле? Зошто токму тие?

Доволен ми е еден. Зборот „ти“. Преку него ви шверцувам цел речник. Зошто? Затоа што кога ќе изговориш „ти“, веднаш се поставува прашањето: а кој вели „ти“? Па јас. А кој е „јас“? „Јас“ е целиот свет, зашто и светот постои само во свеста на јас. „Јас“ помни и сонува, учи математика и свири пијано, тоа е папокот во кој „сега“ се среќаваат и минатото и иднината. Од „јас“ се изведува целиот свет, во нашиот писателски занает. Занаетот на лепословието, во кој и малку е доволно.

Јована Матевска Атанасова

Бидејќи во моментов го завршувам својот роман „Папокот на светлината“ (кој се надоврзува на еден многу чуден начин на „Папокот на светот“ од пред доста години), влезен сум во некој филм на сеќавања. Јас и инаку мислам дека човек во младоста треба што почесто да заборава (за да може да преболи и љубовни болки), а во зрели години главна задача му е да не заборави ништо, постојано да се сеќава, да се сети и на најситни детали од младоста и посебно од детството, дури до таканаречената назална меморија – како мирисала сликовницата што ја добил за Нова Година, да речеме.

И бидејќи сум во тој филм на сеќавања, ќе ви понудам главно „стари“ работи, иако во уметноста новото се прави само од старо, не од ново. Се сеќавам дека кога го прашаа Џакоу Пасториус, легендарниот басист на мојата омилена џез група „Weather Report“ („Временска прогноза“) – од каде таков иновативен пристап да солира на бас гитара како луд, тој рече – тоа не е ништо ново, јас само го свирам на бас она што старомодниот Чарли Паркер го свиреше на саксофон. Проверете и ќе видите дека тоа „старо“ сега звучи како најново на друг инструмент!

И затоа, најпрвин ви нудам да го ислушате Келнскиот концерт на големиот пијанист Кејт Џерет (Keith Jarrett), хит на „џезерите“ од мојата младост. По слушањето на концертот, во зависност каква бура од прашања ќе се крене во вашата душа, изберете што ќе читате: А) ако ве интересира како демонот се игра со луѓето како со кукли, спроведувајќи во пракса една општа демонологија, прочитајте ги „Браќа Карамазови“ од Достоевски. Оној што ќе рече дека ја читал – лаже. Тоа е како да кажал дека се напил вода во животот и веќе не му треба; таа книга има онолку верзии колку што пати некој ќе ја отвори корицата. Б) Ако се прашувате каде оди денес светов, и ако чувствувате дека глобалното село на Маршал Маклуан станало трачарско место со социјалните мрежи и една скудна паланка, ја препорачувам Филозофија на паланката на големиот филозоф Радомир Константиновиќ, напишана во разбирлив стил. В) Ако се прашувате каде замина љубовта, зошто луѓето станаа бездушни и дали љубовта ќе се врати, ви го препорачувам романот Лавр на големиот руски гениј од мојата генерација, Евгениј Водолазкин, кај нас во издание на „Антолог“. Г) А за оние кои веруваат дека исто е да се умира и љуби – нема друг мед освен класичниот роман на Гете Страдањата на младиот Вертер.  Д) И конечно, кој стои збунет пред светот и не може да се изначуди зошто сѐ му изгледа дежави, задолжително – книгата Еклизијаст (Проповедник) од Светото писмо.

За краj, навечер, како поука дека човек може да живее во страшна илзуија за која верува дека е вистина, и дека на крај илузијата секогаш станува вистина, како и дека многупати, како и алхемичарите, тргнуваме да бараме едно, а наоѓаме друго (и тоа подобро) – рускиот филм „Остров“ на режисерот Павел Лунгин, гениј од кој западните и наши режисери можат да учат азбука на филмот. Тоа се моите основни ЕЛЕМЕНТИ, она што не смеам да го заборавам за да останам „јас“ пишувајќи го „Папокот на светлината“, а ви го препорачувам и вам, на ЕЛЕМЕНТАЛ и елементалците.